Đền Thượng, hay còn gọi là đền Thượng Thái Sơn, nằm trên đồi Đền, bên núi Mỏ Phượng thuộc thôn Thái Sơn, xã Sơn Lai, huyện Nho Quan trước đây, nay là phường Tây Hoa Lư (Ninh Bình).
Đây là nơi thờ công chúa Lào, có tên gọi phiên âm tiếng Việt là Nhồi Hoa, là người làm đại sứ và mang theo hàng trăm con voi sang huấn luyện giúp Đại Việt đánh giặc. Đây cũng là di tích lịch sử, văn hóa đặc biệt về tình hữu nghị giữa hai dân tộc Việt - Lào.
Theo sử sách, vào thế kỷ thứ XV, dưới thời vua Lê Thánh Tông, có một vị công chúa Lào tên Nhồi Hoa theo lệnh vua cha Vạn Tượng sang làm đại sứ.
Nhồi Hoa công chúa là tên Việt của nàng trong các phong sắc thời nhà Nguyễn. Theo truyền khẩu bao đời nay tại Độc Trang Trại thuộc huyện Gia Viễn tỉnh Ninh Bình xưa, nay là thôn Thái Sơn xã Sơn Lai huyện Nho Quan tỉnh Ninh Bình (gần khu chùa Bái Đính), từ những năm 1460 -1497 triều vua Lê Thánh Tông, khi đó nhà Lê rất hùng mạnh. Vua tôi đồng lòng, quân dân đoàn kết khiến các nước Chăm Pa, Chân Lạp, Ai Lao đều chịu quy phục, ngay cả triều nhà Minh nước Tàu cũng kính nể, kiêng dè.
Vua Ai Lao - Vạn Tượng từng nhiều lần cử người mang nông lâm đặc sản sang dâng vua nhà Lê. Chuyện kể rằng năm đó vua Ai Lao sai con gái yêu cùng binh mã tùy tùng mang mấy con voi chiến thuần thục sang dâng tặng vua Lê. Đoàn còn cử các nài voi chiến giỏi sang giúp huấn luyện đội tượng binh.
Sau khi việc dâng voi, huấn luyện hoàn tất, đoàn sứ giả Ai Lao về nước. Trên đường đi tới Độc Trang Trại (thôn Thái Sơn xã Sơn Lai huyện Nho Quan tỉnh Ninh Bình) đoàn nghỉ chân tại đây. Không may công chúa Ai Lao lâm bệnh nặng. Các quan quân tùy tùng quyết định dừng lại và tìm mọi cách chạy chữa cho công chúa. Đoàn dựng trại tại hai địa điểm là đồi Đập thôn Chàng và đồi Đền xã Phúc Lai khi đó, sau đổi thành Sơn Lai. Lại có một khu gò đất rộng cả vài mẫu gọi là Trại, rồi đồi Lều, đồi Phướn không biết có liên quan tới cuộc di chuyển đặc biệt của công chúa Ai Lao hay không? Nhưng có một cái tên còn mãi trong dân gian trong sử sách tới bây giờ, là Đường Cái Quan, con đường chạy qua những đất ấy. Sau bao vật đổi sao dời, qua mấy trăm năm, nay hình dáng con đường vẫn còn như xưa.
Theo truyền thuyết thì các lang y, ngự y cả Đại Việt và Ai Lao đều đã hết lòng cứu chữa nhưng bệnh tình công chúa không những không thuyên giảm mà ngày càng nặng. Cuối cùng là cái kết buồn, công chúa đã băng hà ngay ở chân đồi Đền xã Phúc Lai, tại nơi có tên Dinh thuộc Độc Trang Trại. Cần nói thêm rằng trước kia các triều đại phong kiến đặt tên làng tôi là Độc Trang Trại, có lúc có người có thời gọi thành Lộc Trang. Sau ngày hòa bình lập lại 1954 người ta đổi lại tên thành thôn Thái Sơn, và xã Phúc Lai thành xã Sơn Lai như ngay nay.
Ghi nhận công lao to lớn của công chúa, vua Lê Thánh Tông đã cho xây dựng lăng mộ và lập đền thờ ngay tại nơi cô mất.
Hiện tại, khu vực đền Thượng còn lưu giữ khá nhiều hiện vật, các sắc phong, đồ thờ tự triều Nguyễn và bàn thờ tại hậu cung có ảnh công chúa Nhồi Hoa chạm trên gỗ, các kiến trúc cổ, hoa văn chạm khắc...
Đền thờ công chúa Nhồi Hoa cũng là đền thờ công chúa ngoại quốc duy nhất ở Việt Nam. Nơi đây đã trở thành địa điểm văn hóa, tâm linh của nhân dân trong vùng và đã được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh vào năm 2007.
Hàng năm, nhân dân trong vùng tổ chức lễ hội truyền thống vào ngày 3/3 âm lịch với những hoạt động văn hóa, nghệ thuật truyền thống của 2 nước Việt - Lào. Trong lễ hội có phần rước kiệu, tế nữ quan, múa hát theo điệu chăm pa (điệu múa hát cổ truyền của nước Lào).
Ông Đinh Thế Đoan - chủ nhang đền Thượng - cho biết đền được xây dựng từ thế kỷ XV, đến nay kiến trúc vẫn còn nguyên vẹn như trang trí rồng, phượng và hoa văn của văn hóa Lào. Nơi đây chỉ tu sửa như đảo ngói và dựng cột gỗ mới.
Theo người dân địa phương, đền thờ công chúa Nhồi Hoa có nhiều điều không thể giải thích được. Khu lăng mộ công chúa Nhồi Hoa vẫn còn nguyên vẹn kể từ lúc an táng, dù thấp hơn mặt đất nhưng không bao giờ đọng nước, kể cả khi trời mưa lớn hay lụt lội.
Được biết, trong thời kỳ chống ngoại xâm, khu vực đền Thượng được chọn để làm xưởng đúc vũ khí phục vụ cho kháng chiến.
